Pracownia Badań Społecznych SGGW

Ul. Nowoursynowska 166
02-787 Warszawa

UBÓSTWO ENERGETYCZNE W POLSCE
Rafał Boguszewski, Tomasz Herudziński

Rekomendacje

• Należy spodziewać się, że w przypadku braku lub niewystarczającej polityki publicznej wspie­rającej grupę ubogich energetycznie, w wyniku proponowanych regulacji prawnych i wy­mo­­gów z niej wynikających wzrośnie poziom ubóstwa energetycznego w Polsce.

• W sytuacji braku wsparcia (lub niewystarczającego jego poziomu) skierowanego do grupy ubogich energetycznie (przez instytucje państwowe i/lub samorządowe oraz przy przewi­dy­­wanym pogorszeniu się ich sytuacji materialnej/energetycznej) można spodziewać się efektu odwrotnego do zamierzonego przez ustawodawców. Wraz z poszerzeniem i pogłę­bieniem się zjawiska ubóstwa energetycznego można spodziewać się wykorzystywania paliw o znacznie gorszej jakości, które służyć będą do zaspokajania podstawowych potrzeb energetycznych ubogich mieszkańców w sposób pozaprawny (spalanie drewna i śmieci w do­dat­kowo instalowanych piecach o niższej generacji). Tym samym zbyt wysokie wyma­gania dotyczące jakości paliw, paradoksalnie, zaowocować mogą zwiększeniem niskiej emisji.

• Bezwarunkowe żądanie wymiany pieców na piece piątej generacji wyklucza możliwość wykorzystywania alternatywnych rozwiązań, takich jak instalowanie elektrofiltrów w połą­cze­niu z kotłem niższej generacji. Taka modernizacja praktycznie rozwiązuje problem zanieczysz­czeń powietrza. Dodatkowo instalacja filtrów jest rozwiązaniem kilkukrotnie tańszym i umożli­wiającym wykorzystywanie paliw gorszej jakości czyli znacznie tańszych. Istotnym jest, że taka moder­nizacja wykorzystuje polską myśl techniczną i jest czynnikiem umożliwiającym innowacyjny rozwój wykraczający poza branżę energetyczną.

• Regulacje prawne powinny tworzyć zsynchronizowany system, w szczególności na pozio­mie uregulowań prawnych samorządowych i ogólnokrajowych, i jednocześnie zapewniać ubogim energetycznie możliwości ich spełniania. Warto podkreślić, że jednorazowa pomoc (dopłata) do zakupu nowego urządzenia grzewczego nie rozwiązuje problemu ubóstwa energetycznego, które w swojej istocie jest zjawiskiem trwałym i wymaga polityk publicz­nych o charakterze długofalowych strategii uwzględniających specyfikę społeczeństwa polskiego (niski poziom zamożności i jakości substancji mieszkaniowej).

• Skuteczności walki z zanieczyszczeniem powietrza i zjawiskiem ubóstwa energetycznego przesądzać będzie również kolejność podejmowanych działań modernizacyjnych. W pie­rwszej kolejności koniecznym wydaje się termomodernizacja budynków mieszkalnych, a do­piero na kolejnym etapie realizacja standardów jakości kotłów i paliw. Taki porządek działań może jednocześnie wpływać na szeroko rozumianych rozwój gospodarczy kraju, w tym rynek pracy, na co wskazują analizy Instytutu Badań Strukturalnych.

WSTĘP

Raport w pierwszej części definiuje zjawisko ubóstwa energetycznego – analizuje literaturę przedmiotu, dotychczasowe badania oraz doniesienia medialne zwracając uwagę na specyfikę Polski. Podkreśla koszty społeczne i zdrowotne ubóstwa ener­getycz­nego oraz jego związek z problematyką zanieczyszczenia powietrza. Przedstawia umocowanie prawne polityk publicznych, które mogłyby być podstawą walki z zja­wis­kiem ubóstwa energetycznego. Następnie określona została skala ubóstwa energetycz­nego oraz wzrost znaczenia problematyki ekologiczno­‑energetycznej w debacie pub­licz­nej (analiza prasy codziennej). Zwrócono też uwagę na instru­menty polityki publicznej, które mogą okazać się skuteczne w walce z ubóstwem energe­tycz­nym w Polsce. Scharakteryzowano szereg rozwiązań szczegółowych: rządowy programu termo­modernizacji oraz nowe wymogi administracyjne dotyczące jakości kotłów i pa­liw stałych (węgla). W perspektywie trzech kluczowych przyczyn ubóstwa energe­tycz­nego przedstawiono propozycję walki z tym zjawiskiem w wymiarze: technicznym, ekonomicznym oraz użytkowym. W ostatniej części raportu przedstawiono analizę ogólnopolskich badań opinii publicznej dotyczącą zanieczyszczeń powietrza i indy­wi­dual­nych kosztów jakie Polacy są skłonni ponieść na rzecz poprawy jakość powietrza, w szczególności modyfikację źródeł energii.

Literatura

Aron, C., Kostrzewa, J., Owczarek, D., Świdrowska, E. (2013) Poland: Making energy efficiency investment available to the poor, Bank Światowy, Waszyngton

Boguszewski, R., Sytuacja finansowa gospodarstw domowych, komunikat z badań CBOS nr 127/2017.

Chalimoniuk, K. i inni, Zjawisko ubóstwa energetycznego w Polsce, (niepublikowany) raport z badań PBS nr 3/2018.

Department of Energy & Climate Change (2015). The Fuel Poverty Statistics Methodology and User Manual https://www.gov.uk/government/publications/fuel-poverty-statistics-methodology-handbook

Dworakowska, A., (2016). Jakość powietrza w Polsce na tle Unii Europejskiej https://smoglab.pl/jakosc-powietrza-w-polsce-na-tle-unii-europejskiej/

Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2009/72/WE z dnia 13 lipca 2009 r. dotycząca wspólnych zasad rynku wewnętrznego energii elektrycznej i uchylająca dyrektywę 2003/54/WE (Dz.U. L 211 z 14.8.2009) http://eur-lex.europa.eu/legal-content/PL/TXT/?qid=1471957954611&uri=CELEX:32009L0072

Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2009/73/WE z dnia 13 lipca 2009 r. dotycząca wspólnych zasad rynku wewnętrznego gazu ziemnego i uchylająca dyrektywę 2003/55/WE (Dz.U. L 211 z 14.8.2009) http://eur-lex.europa.eu/legal-content/PL/TXT/?qid=1471958462704&uri=CELEX:32009L0073

Feliksiak, M., Roguska, B., (2018). Jak Polacy radzą sobie ze smogiem?, komunikat z badań CBOS nr 45/2018.

Frankowski, J. i Tirado-Herrero S. (2015). Energy vulnerability of the urban areas in Gdańsk. First results of the EVALUATE project. Prezentacja przedstawiona podczas konferencji „Wrażliwość energetyczna obszarów miejskich”, Gdańsk.

Główny Urząd Statystyczny (2014a). Budżety gospodarstw domowych w 2013 roku, Warszawa, http://stat.gov.pl/obszary-tematyczne/warunki-zycia/dochody-wydatki-i-warunki-zycia-ludnosci/budzety-gospodarstw-domowych-w-2013-r-,9,8.html

Główny Urząd Statystyczny (2014b). Zużycie energii w gospodarstwach domowych w 2012 r., Warszawa, http://stat.gov.pl/obszary-tematyczne/srodowisko-energia/energia/zuzycie-energii-w-gospodarstwach-domowych-w-2012-r-,2,2.html

Główny Urząd Statystyczny (2014c). Sytuacja gospodarstw domowych w 2013 r. w świetle wyników badania budżetów gospodarstw domowych, Warszawa, http://stat.gov.pl/obszary-tematyczne/warunki-zycia/dochody-wydatki-i-warunki-zycia-ludnosci/sytuacja-gospodarstw-domowych-w-2013-r-w-swietle-wynikow-badan-budzetow-gospodarstw-domowych,3,13.html

Główny Urząd Statystyczny (2015). Gospodarka mieszkaniowa w 2014 roku, Warszawa, http://stat.gov.pl/obszary-tematyczne/infrastruktura-komunalna-nieruchomosci/nieruchomosci-budynki-infrastruktura-komunalna/gospodarka-mieszkaniowa-w-2014-r-,7,10.html

Grabowska, M., (2016), Wprowadzenie, w: M. Gwiazda, P. Ruszkowski (red.), Polacy o źródłach energii, polityce energetycznej i stanie środowiska, Opinie i Diagnozy nr 34, s. 5‑7.

Gwiazda, M., (2016). Ocena źródeł pozyskiwania energii, w: M. Gwiazda, P. Ruszkowski (red.), Polacy o źródłach energii, polityce energetycznej i stanie środowiska, Opinie i Diagnozy nr 34.

Kancelaria Prezesa Rady Ministrów (2015). Narodowy Program Mieszkaniowy, Warszawa, http://mib.bip.gov.pl/budownictwo-legislacja/projekty-uchwal-budownictwo.html

Kantar TNS, Wydatki na zakup węgla w gospodarstwach domowych. Raport z badania ilościowego zrealizowanego na zlecenie Polskiej Izby Gospodarczej Sprzedawców Węgla w dniach 12-21 września 2017r.

Liddell, C. i Morris, C. (2010). Fuel poverty and human health: a review of the recent evidence. Energy Policy, 38(6), 2987–2997. http://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0301421510000625

Lis, M., Ramsza, M., Miazga, A. (2015) Dynamiczne własności miar ubóstwa energetycznego, Instytut Badań Strukturalnych, Warszawa, http://ibs.org.pl/publications/dynamiczne-wlasnosci-miar-ubostwa-energetycznego/

Miazga, A., Owczarek, D. (2015) Dom zimny, dom ciemny, czyli ubóstwo energetyczne w Polsce, Instytut Badań Strukturalnych, Warszawa, http://ibs.org.pl/publications/dom-zimny-dom-ciemny-czyli-ubostwo-energetyczne-w-polsce/

Ministerstwo Rodziny, Pracy i Polityki Społecznej (2016) Sprawozdanie MRPiPS za 2015 rok: https://www.mpips.gov.pl/pomoc-spoleczna/raporty-i-statystyki/statystyki-pomocy-spolecznej/statystyka-za-rok-2015/

Ministerstwo Gospodarki, Departament Energetyki (2015). Polityka energetyczna Polski do 2050 roku, Warszawa http://bip.me.gov.pl/node/24670

Obwieszczenie Ministra Energii z dnia 22 kwietnia 2016 r. w sprawie wysokości dodatku energetycznego obowiązującej od 1 maja 2016 r. do dnia 30 kwietnia 2017 r. http://monitorpolski.gov.pl/mp/2016/411/1

Organizacja Narodów Zjednoczonych – HABITAT (2009). The Right to Adequate Housing, Fact Sheet nr 21/Rev. 1. http://www.ohchr.org/EN/Issues/Housing/toolkit/Pages/RighttoAdequateHousingToolkit.aspx

Organizacja Narodów Zjednoczonych (2015). Przekształcanie naszego świata: Agenda na rzecz Zrównoważonego Rozwoju – 2030, Nowy Jork, http://www.un.org/ga/search/view_doc.asp?symbol=A/RES/70/1&Lang=E

Owczarek, D. (2016a) (Nie)równy ciężar ubóstwa energetycznego wśród kobiet i mężczyzn w Polsce, Fundacja ClientEarth, Warszawa

Owczarek. D. (2016b) Ubóstwo energetyczne – nowe wyzwanie, nowe rozwiązania, Fundacja Blisko i Instytut Spraw Publicznych, Warszawa

Owczarek, D. (2017) Czyste powietrze dzięki walce z ubóstwem energetycznym / Clean air thaks to fighting energy poverty, Instytut Spraw Publicznych

Owczarek, D. i Miazga, A. (2015). Ubóstwo energetyczne w Polsce – definicja i charakterystyka społeczna grupy, Instytut na Rzecz Ekorozwoju, Warszawa http://www.chronmyklimat.pl/biblioteka/ksiazki-raporty/ubostwo-energetyczne-definicja-i-charakterystyka-spoleczna-grupy

Pyka, M., Liszka, S., Czajkowski, J., Kukla, M., (2014). Ubóstwo energetyczne. Wyniki badania ankietowego oraz propozycje dotyczące pomocy osobom ubogim energetycznie, Instytut na rzecz Ekorozwoju, Fundacja na rzecz Efektywnego Wykorzystania Energii, Katowice-Warszawa http://www.chronmyklimat.pl/biblioteka/ksiazki-raporty/ubostwo-energetyczne-wyniki-badania-ankietowego-oraz-propozycje-dotyczace-pomocy-osobom-ubogim-energetycznie

Rapf, O., Marian, C., Fata, F.A. (2016) Finansowanie poprawy efektywności energetycznej budynków w Polsce, Raport Buildings Performance Institute Europe http://bpie.eu/wp-content/uploads/2016/01/BPIE_Financing-building-energy-in-Poland_PL.pdf

Rozporządzenie Ministra Rozwoju i Finansów z dnia 1 sierpnia 2017 r. w sprawie wymagań dla kotłów na paliwo stałe (Dz.U. 2017 poz. 1690) http://prawo.sejm.gov.pl/isap.nsf/
download.xsp/WDU20170001690/O/D20171690.pdf

Ruszkowski, P., (2016). Energetyka a opinia publiczna, w: M. Gwiazda, P. Ruszkowski (red.), Polacy o źródłach energii, polityce energetycznej i stanie środowiska, Opinie i Diagnozy nr 34, s. 8-10.

Rutkowski, J., Sałach, K., Ziółkowska, K., Szpor, A. (2018) Jak ograniczyć skalę ubóstwa energetycznego w Polsce?, Instytut Badań Strukturalnych http://ibs.org.pl/publications/jak-ograniczyc-skale-ubostwa-energetycznego-w-polsce/

Stępniak, A. i Tomaszewska, A. (2014). Ubóstwo energetyczne a efek­tywność energetyczna. Analiza problemu i rekomendacje. Instytut na Rzecz Ekorozwoju. http://www.ine-isd.org.pl/theme/UploadFiles/File/publikacje/broszury/ubostwo_energetyczne.pdf

Stępniak, A. Trochimiak-Jóźko, Jóźko, M. (2016) Efektywność energetyczne budynków wielorodzinnych. Raport z badania istniejących mechanizmów wsparcia, Habitat for Humanity, Instytut na rzecz Ekorozwoju, Warszawa http://habitat.pl/portfolio-items/raport-efektywnosc-energetyczna/

Szpor, A., Lis, M. (2016) Ograniczenie ubóstwa energetycznego w Polsce – od teorii do praktyki, Instytut Badań Strukturalnych http://ibs.org.pl/publications/ograniczenie-ubostwa-energetycznego-w-polsce-od-teorii-do-praktyki/

Tarkowska, E. (2012). Ubóstwo i wykluczenie społeczne: sytuacja i kultura, [w:] Polska początku XXI wieku: przemiany kulturowe i cywilizacyjne, red. K. Frysztacki, P. Sztompka, Warszawa: Polska Akademia Nauk, Komitet Socjologii, Warszawa, s. 223-245.

Uchwała nr 58 Rady Ministrów z dnia 15 kwietnia 2014 r. w sprawie przyjęcia Strategii „Bezpieczeństwo Energetyczne i Środowisko – perspektywa do 2020 r.” (M.P. 2014 poz. 469) http://isap.sejm.gov.pl/DetailsServlet?id=WMP20140000469

Ustawa z dnia 10 kwietnia 1997 r. – Prawo energetyczne (Dz.U. 1997 nr 54 poz. 348) oraz ustawa z dnia 26 lipca 2013 r. o zmianie ustawy – Prawo energetyczne oraz niektórych innych ustaw http://isap.sejm.gov.pl/DetailsServlet?id=WDU19970540348

Ustawa z dnia 21 czerwca 2001 r. o dodatkach mieszkaniowych (Dz.U. 2001 nr 71 poz. 734) http://isap.sejm.gov.pl/DetailsServlet?id=WDU20010710734

Ustawa z dnia 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej (Dz.U. 2004 nr 64 poz. 593) http://isap.sejm.gov.pl/DetailsServlet?id=WDU20040640593

Ustawa z dnia 21 listopada 2008 r. o wspieraniu termomodernizacji i remontów (Dz.U. 2008 nr 223 poz. 1459) http://isap.sejm.gov.pl/DetailsServlet?id=WDU20082231459

Ustawa z dnia 15 kwietnia 2011 r. o efektywności energetycznej (Dz.U. 2011 nr 94 poz. 551) http://isap.sejm.gov.pl/DetailsServlet?id=WDU20110940551. Ustawa ta wygasa z końcem 2016 roku.

Węglarz, A., Kubalski, G. i Owczarek, D. (2014). Propozycje mechanizmów wsparcia procesu przeciwdziałania zjawisku ubóstwa energetycznego w Polsce, Instytut na Rzecz Ekorozwoju. http://www.ine-isd.org.pl/theme/UploadFiles/File/publikacje/broszury/broszura_ine__ubostwo_www.pdf

Aneks

Ubodzy energetycznie w 2013 roku w Polsce według cech socjoekonomicznych, cech budynków i regionu zamieszkania – udział w przekroju grup (%) (Owczarek, Miazga 2015).

	Ubóstwo energetyczne według definicji LIHC	Ubóstwo energetyczne według definicji absolutnej
	wersja oryginalna	próg 10% dochodu	próg 13% dochodu
Polska – ogółem	17,1	44,4	32,4
Typ biologiczny gospodarstwa domowego
małżeństwo bez dzieci	10,5	39,7	31,0
małżeństwo z 1 dzieckiem	12,4	32,2	22,2
małżeństwo z 2 i więcej dzieci	18,5	39,9	29,2
samotny rodzic z dziećmi	14,4	50,9	34,7
rodzice, dzieci i inne osoby	22,4	45,5	31,9
jednoosobowe	13,7	76,2	58,5
pozostałe	18,4	44,1	32,6
Liczba osób w gospodarstwie domowym
jedna osoba	13,7	76,2	58,5
dwie osoby	12,0	43,4	33,2
trzy osoby	14,9	37,1	26,3
cztery osoby	18,7	39,6	28,6
pięć i więcej osób	21,9	44,9	31,8
Liczba dzieci w gospodarstwie domowym
brak dzieci	17,3	48,9	36,8
jedno	15,0	37,9	25,9
dwoje	17,9	39,9	29,3
troje	19,9	42,7	29,5
czworo	22,4	39,9	25,4
pięcioro i więcej	26,0	39,2	23,7
Podgrupy społeczno-ekonomiczne
Rolnicy i utrzymujący się z samozatrudnienia	26,7	48,9	37,0
Pracownicy na stanowiskach robotniczych	19,0	44,8	31,9
Pracownicy na stanowiskach nierobotniczych	7,6	26,8	17,1
Emeryci	15,5	53,5	41,3
Renciści	29,1	70,5	56,1
Utrzymujący się ze świadczeń społecznych	23,8	60,8	47,6
Utrzymujący się z pozostałych niezarobkowych źródeł	14,6	53,0	38,8
Klasa miejscowości zamieszkania
500 tys. mieszkańców i więcej	3,3	19,5	12,5
200–499 tys. mieszkańców	5,7	27,7	17,1
100–199 tys. mieszkańców	4,7	27,5	16,6
20–99 tys. mieszkańców	7,2	32,9	21,4
poniżej 20 tys. mieszkańców	14,2	43,3	30,3
wieś	32,0	64,1	50,6
Województwo
dolnośląskie	8,7	34,9	23,3
kujawsko-pomorskie	19,4	47,0	34,8
lubelskie	29,1	54,7	43,6
lubuskie	14,1	43,9	30,6
łódzkie	17,2	47,0	35,3
małopolskie	23,1	53,4	39,2
mazowieckie	15,3	40,1	29,9
opolskie	18,4	46,3	35,6
podkarpackie	28,0	61,0	47,5
podlaskie	19,2	51,2	38,0
pomorskie	12,5	33,4	24,2
śląskie	10,9	36,5	24,8
świętokrzyskie	24,4	60,5	45,7
warmińsko-mazurskie	13,5	42,5	28,8
wielkopolskie	18,5	43,7	31,9
zachodniopomorskie	10,0	35,2	21,9
Rodzaj budynku
budynek wielorodzinny	2,4	20,8	11,2
dom jednorodzinny w zabudowie szeregowej	16,6	47,8	33,8
dom jednorodzinny wolnostojący	34,5	71,4	57,1
Okres wybudowania budynku
przed 1946 rokiem	18,3	47,6	34,7
w latach 1946–1960	31,9	58,7	50,6
w latach 1961–1980	14,1	42,6	30,0
w latach 1981–1995	15,7	42,8	30,5
w latach 1996–2006	12,7	35,8	23,2
po 2006 roku	7,4	24,3	13,9
Powierzchnia mieszkania
=<30	7,4	52,8	36,1
31–60	8,3	32,0	21,4
61–90	19,7	44,5	34,7
91–120	30,5	64,4	50,7
>120	21,9	52,7	36,7
Własność mieszkania
osoby fizycznej	18,8	46,5	34,5
spółdzielni mieszkaniowej	2,5	23,6	12,7
gminy, Skarbu Państwa, zakładu pracy	5,6	30,5	18,8
towarzystwa budownictwa społecznego (TBS)	4,1	24,2	11,3
innego podmiotu	9,6	38,7	24,5
nie wiem	10,1	30,4	22,5
Przeciekający dach
nie	16,4	43,5	31,6
tak	23,0	51,0	39,2
Mieszkanie wystarczająco ciepłe w zimie
nie	19,4	48,7	36,1
tak	16,8	43,8	31,9
Mieszkanie wystarczająco chłodne w lecie
nie	13,6	39,4	27,5
tak	17,9	45,4	33,5
Otrzymywanie dodatku mieszkaniowego
nie	17,5	44,6	32,8
tak	6,9	36,8	22,1
Sposób ogrzewania
centralne ogrzewanie z sieci	1,4	19,0	10,0
centralne ogrzewanie lokalne	28,3	61,1	47,2
piece na opał	16,0	44,1	32,2
piece elektryczne (gazowe)	18,6	58,0	45,2